Bob Dylan – Chủ nhân giải Nobel Văn học 2016
1.
Khi bắt tay vào thực hiện dự án dịch ca từ, việc đầu tiên của tôi là lập một danh sách các ca khúc sẽ dịch. Đó là một công việc không dễ dàng, bởi kho tàng ca khúc thế giới có thể nói là vô tận. Nhưng có một việc mà tôi không cần phải đắn đo nhiều, đó là chọn tác giả đầu tiên. Tác giả đó là huyền thoại âm nhạc Mỹ, Bob Dylan, được coi là một trong những người có nhiều ảnh hưởng nhất đối với âm nhạc thế giới kể từ thập kỷ 1960 cho đến nay.
Một số người gọi Trịnh Công Sơn là Bob Dylan của Việt Nam. [1] Lý do là hai nhạc sĩ này có nhiều nét tương đồng. Cả hai cùng nổi lên vào thập niên 1960 với những bài hát phản chiến; trong sự nghiệp của mình, họ đều gắn bó với một phụ nữ tài sắc –Bob Dylan với Joan Baez và Trịnh Công Sơn và Khánh Ly; ca từ của họ đều là những tác phẩm có giá trị văn chương độc đáo; và cả hai còn là những họa sĩ tài năng.
2.
Bob Dylan sinh ngày 24 tháng Năm, 1941 tại Minnesota. Tên thật của ông là Robert Allen Zimmerman. Ông bà nội và ngoại của Bob Dylan đều là những người Do Thái di cư từ Odessa (Nay thuộc Ucraina) và Lithuania sang Mỹ để tránh sự kỳ thị chủng tộc. Năm 1959, Zimmerman đã đăng ký học tại Đại học Minnesota nhưng bỏ học khi chưa kết thúc năm thứ nhất. Năm 1961, ông chuyển đến New York, bắt đầu chơi cho nhiều câu lạc bộ và bắt đầu được chú ý.
Năm 1962, Robert Allen Zimmerman chính thức đổi tên thành Bob Dylan – một số tài liệu cho rằng do hâm mộ nhà thơ Dylan Thomas. Cũng thời gian đó, ông bắt đầu sáng tác nhiều ca khúc phản kháng, trong đó có bài hát Blowin’ in the Wind (Để gió cuốn đi). Những sáng tác của ông trong giai đoạn này chịu nhiều ảnh hưởng của “Woody” Guthrie và Pete Seeger. Pete Seeger chính là tác giả bài hát Teacher Uncle Ho (Thầy giáo Bác Hồ) và nhiều bài hát nổi tiếng chống chiến tranh Việt Nam.
3.
Bob Dylan không có bài hát nào trực tiếp nói về Việt Nam, nhưng ông lại có duyên nợ với Việt Nam theo một cách khác. Sự nghiệp âm nhạc của ông khởi đầu gần như đồng thời với cuộc chiến tranh Việt Nam và nhiều ca khúc của ông trở thành thánh ca của phong trào phản chiến và phong trào đấu tranh đòi quyền dân sự ở Hoa Kỳ trong những năm 1960. Người tình nổi tiếng nhất của Bob Dylan, người đã góp phần quan trọng đưa ông lên đỉnh cao danh vọng, là nữ danh ca Joan Baez, một nhà hoạt động tích cực chống chiến tranh. Baez đã đến Việt Nam tháng Chạp năm 1972, đúng lúc Nixon ném bom rải thảm xuống Hà Nội và Hải Phòng.
Bài Blowin’ in the Wind được Dylan và Baez hát trước 250 ngàn người tại Cuộc diễu hành Washington (March on Washington) ngày 28 tháng Tám, 1963. Đây là một sự kiện lớn trong lịch sử đương đại. Trong cuộc diễu hành đó, Martin Luther King, Jr. đã có bài phát biểu I have a dream (Tôi có một ước mơ) nổi tiếng.
Ca từ của Bob Dylan là những bài thơ sâu sắc và độc đáo, đến mức đã từng có ý kiến đề nghị trao giải Nobel văn chương cho ông. Trong số rất nhiều những bài hát nổi tiếng của ông, không thể không nhắc đến bài Để gió cuốn đi mà tôi tin đã ít nhiều gợi cảm hứng cho Trịnh Công Sơn trong một bài hát với nhan đề tương tự của ông.
Như đã nói ở trên, Blowin’ in the Wind được Bob Dylan sáng tác năm 1962, khi ông mới có 21 tuổi, và nhanh chóng trở nên nổi tiếng toàn cầu. Nguyên văn lời bài hát như sau:
BLOWIN’ IN THE WIND
Music and lyrics: Bob Dylan
1. How many roads
must a man walk down
Before you call him a man?
How many seas must a white dove sail
Before she sleeps in the sand?
Yes, how many times must
the cannon balls fly
Before they’re forever banned?
The answer my friend
is blowin’ in the wind
The answer is blowin’ in the wind.
2. Yes, how many years
can a mountain exist
Before it’s washed to the sea?
Yes, how many years
can some people exist
Before they’re allowed to be free?
Yes, how many times
can a man turn his head
Pretending he just doesn’t see?
The answer my friend
is blowin’ in the wind
The answer is blowin’ in the wind.
3. Yes, how many times
must a man look up
Before he can see the sky?
Yes, how many ears must one man have
Before he can hear people cry?
Yes, how many deaths
will it take till he knows
That too many people have died?
The answer my friend
is blowin’ in the wind
The answer is blowin’ in the wind.
Bài hát là sự kết hợp tuyệt diệu giữa giai điệu, hòa âm và lời ca – tất cả đều hết sức giản dị nhưng lại vô cùng sâu sắc. Được nghe bài hát lần đầu tiên cách đây mấy chục năm, đến nay tôi vẫn không hết ngỡ ngàng với câu hỏi: tại sao một chàng trai 21 tuổi có thể đạt đến độ chín muồi như vậy?
Rất nhiều ca sĩ và ban nhạc đã hát thành công ca khúc này, trong đó ngoài Joan Baez, phải kể đến Tam ca Peter, Paul and Mary, Bruce Springsteen, Elvis Presley, Stevie Wonder… Tuy nhiên, có lẽ hay nhất vẫn là bản do chính Bob Dylan thể hiện cùng tiếng kèn harmonica rất đặc trưng và giọng ca tự sự đầy ưu tư của ông. Năm 1994, qua giọng hát của Joan Baez, bài hát lại một lần nữa vang lên cùng hình tượng nhân vật Jenny trong bộ phim nổi tiếng Forrest Gump – cũng là một bộ phim về chiến tranh Việt Nam.
Không chỉ sâu sắc, ca từ của Bob Dylan còn giàu hình ảnh. Nói đúng hơn, ca từ của Bob Dylan sâu sắc chính là vì nó giàu hình ảnh. Ông không nói gì cụ thể. Trong bài hát, Bob Dylan chỉ đưa ra hàng loạt câu hỏi và một câu trả lời – mà nhiều người cho là mơ hồ. Cũng vậy, trong một bài hát nổi tiếng khác, Knockin’ on Heaven’s Door (Gõ cửa thiên đàng), ông chỉ chép lại những lời khẩn cầu – cũng không thật rõ ràng. Không lời giải, không giáo huấn, ông để cho các hình ảnh và ẩn dụ gợi những liên tưởng ám ảnh và mỗi người nghe đều có thể tìm thấy một thông điệp thích hợp. Nói cách khác, ca khúc của ông để lại nhiều khoảng trống để người nghe chủ động tham gia sáng tạo. Có lẽ chính điều đó khiến cho ca khúc của ông phù hợp với nhiều lứa tuổi, nhiều quốc gia và nhiều thời đại. Và có lẽ cũng chính vì thế mà ca khúc của ông có sức sống mạnh mẽ vượt thời gian.
4.
Blowin’ in the Wind là một bài hát thuộc dòng nhạc đồng quê (Country). Một đặc điểm của loại nhạc này là ca từ và giai điệu thường được thêm thắt hoặc biến đổi ít nhiều ở các đoạn khác nhau, hay thậm chí ở những lần biểu diễn khác nhau, tuy vẫn giữ nét giai điệu chủ đạo. Điều này đặc biệt rõ nét trong trường hợp tác giả ca khúc cũng là ca sĩ, như trường hợp Bob Dylan. Một ví dụ là trong câu đầu của đoạn (1):
How many roads must a man walk down
nhưng trong câu đầu của đoạn (2) và đoạn (3), Bob Dylan thêm từ “Yes” như một nốt hoa mỹ, và câu hát trở thành:
Yes, how many years can a mountain exist.
và
Yes, how many times must a man look up
Tương tự như vậy, so với câu bốn của đoạn (1), câu bốn của đoạn (2) nhiều hơn một nốt, vì “allowed” nhiều hơn “sleep” một nguyên âm.
Đặc điểm này tùy trường hợp có thể gây khó khăn hay tạo thuận lợi cho chúng ta khi dịch ca từ. Dưới đây là bản dịch để hát của chúng tôi, có tính đến những đặc điểm nói trên:
ĐỂ GIÓ CUỐN ĐI
Nhạc và lời: Bob Dylan
Lời Việt: Ngô Tự Lập
1. Qua bao nhiêu núi
với bao nhiêu con đường
Đàn ông mới xứng danh đàn ông?
Và chim câu trắng
lướt qua bao biển rộng
Để mai đây ngủ yên nơi chân cồn?
Và viên đạn đại bác sẽ bay đi bao lần
Để mai đây bị cấm trên hành tinh?
Lời đáp xa vời, để gió cuốn đi bên trời
Để gió cuốn đi, bạn ơi.
2. Được bao nhiêu năm tháng
núi non kia còn lại
Rồi trôi đi theo nước ra biển khơi?
Bao nhiêu năm tháng chúng ta tồn tại
Để mai đây được tự do trên đời?
Và còn bao lâu nữa
những ai kia quay mặt
Làm như không hay biết điều chi?
Lời đáp xa vời, để gió cuốn đi bên trời
Để gió cuốn đi, bạn ơi.
3. Mở to thêm đôi mắt
ngước trông lên bao lần
Thì ta trông thấy trời cao?
Cần bao đôi tai nữa
gắn thêm cho mỗi người
Để nghe tiếng khóc than muôn người?
(Và cần) thêm bao cái chết
đến khi ai kia biết rằng
Bao nhiêu mạng sống đã bị hy sinh?
Lời đáp xa vời, để gió cuốn đi bên trời
Để gió cuốn đi, bạn ơi.
Ngô Tự Lập
(Trích “Dịch và dịch ca từ”, NXB Đại học Quốc Gia Hà Nội, 2016, tr. 101-111).
Vanvn.net