Có một câu hỏi rồi còn phải tiếp tục suy nghĩ mới trả lời được , nhưng hồi mới quen người bạn này tôi đã đặt ra cho mình : Xuân Quỳnh là người như thế nào?
Và đây là một khía cạnh không thể bỏ qua : Sự thích ứng, nói cụ thể hơn, khả năng sống trong những điều kiện không bình thường, những điều kiện không thuận lợi, đó là nét nổi lên trong con người đầy sức sống này , mà ở trên, khi nói về những ngày Xuân Quỳnh mới lọt lòng, chúng tôi đã nhắc tới.
Trong cảnh mẹ mất sớm , chuyên đi bú chực , cô bé vẫn lớn lên. Hồi ký của Đông Mai còn ghi là có thời gian, đêm nào Quỳnh xa mẹ cũng khóc, 12 giờ đêm tỉnh dậy giãy giụa khóc cho đến 1-2 giờ sáng, rồi mới ngủ thiếp đi, tật khóc đêm này kéo dài đến 4-5 tuổi.
Trong một liên tưởng ngẫu nhiên, có thể nghĩ đấy là ví dụ đầu tiên cho thấy tình cảm sôi nổi ở Quỳnh, một tham vọng lớn lao (tham vọng về mặt tinh thần), nó sẽ làm cho đời Quỳnh phong phú, giàu có, nhưng cũng đau khổ vô hạn.
Đam mê của Quỳnh rồi sẽ biểu hiện trong những mặt nào?
— Muốn có mặt ở khắp nơi, một cái gì như sự ngự trị của mình trong cuộc đời .
— Muốn giữa mọi người vai trò của mình phải nổi bật, hơn hẳn. Là phụ nữ chẳng những mình phải xinh đẹp hơn, mà còn phải tài hoa hấp dẫn hơn, và có thể là đảm đang hơn, nhân hậu hơn nữa.
– Một cách tổng quát, mình đi đâu phải để lại dấu ấn ở đấy, phải không để cho người ta quên lãng.
Khi viết về George Sand, nhà văn Pháp A. Maurois lưu ý rằng ở con người này có một cảm giác tự do đáng ngạc nhiên, nó là nguồn gốc của sự tự tin to lớn của con người ấy vào bản thân mình.
Theo Maurois, G. Sand cũng là con người của dục vọng ghê gớm, và điều đáng sợ là những dục vọng ấy đều được nàng coi là thiêng liêng, đức hạnh của nàng, theo nàng hiểu, là phải thực hiện cho hết những dục vọng ấy. G. Sand là loại minh chứng tuyệt vời cho nhận xét của một nhà đạo đức cổ: Phụ nữ coi tất cả những gì họ quyết định là không có lỗi .
Trong chừng mực nào đó, những nét tính cách trên đây cũng có thể dùng để biểu hiện con người Xuân Quỳnh.
Mấy ý sau đây, nhiều lần tôi được nghe Xuân Quỳnh nhắc đi nhắc lại, mỗi lần thay đổi chút ít, nhưng đại khái nội dung là một:
– Tôi cảm thấy là tôi thái quá, nhưng thực ra phải thế thôi. Phải cực đoan, phải sống cho hết mình. Cũng như nhiều người đã đi qua đoạn đường ấy, mà không ai biết là có họ đi qua cả, mình phải phấn đấu để mình đi qua chỗ nào, là mình vừa không quên mà vừa để lại dấu vết, để không ai có thể quên được mình.
– Tôi đề ra phương châm sống; phải biết tận dụng tất cả những thứ sẵn có, phải sống hết vốn liếng có thể có. Thứ hai là phải sống cho thật và bắt mọi người sống cho thật…
Sức mạnh của Quỳnh, có lẽ là ở chỗ bao giờ cũng cho rằng mình chưa gắng gỏi hết sức, chứ gắng là được. Với Quỳnh không có tình thế nào là tuyệt vọng. Một người bạn vừa kêu rằng mọi thứ làm mình chán quá, Quỳnh liền bảo:
– Có lẽ ông tỉnh táo quá, cho nên ông chán. Tôi thì cũng tỉnh mà cũng mê, nhiều lúc tôi chán, song nhiều lúc lại nghĩ, đời mỗi người sống chỉ độ ba năm cũng đã đủ lắm rồi. Mà hạnh phúc không tự nó tới, mình phải đi tìm, may ra mới có hạnh phúc.
Quỳnh chế giễu đám đàn ông chúng tôi là quá tính toán .
– Đàn ông các ông tính xem có làm được cái nhà gạch hay không rồi mới dám phá bỏ cái nhà gỗ. Còn đàn bà chúng tôi, chúng tôi thấy chán là chúng tôi cứ phá cái đã, được cái gì tính sau, không có thì một mái tranh cũng xong.
(ở chỗ này, ý của Xuân Quỳnh gặp gỡ một nhận xét của ngôi sao bóng đá Michel Platini về phụ nữ. Theo Platini, chính đàn bà lại can đảm hơn và kiên trì hơn đàn ông)
ý thức rằng mình là phụ nữ, không hề làm nhụt ý chí của Xuân Quỳnh, như đôi khi người ta thấy ở một vài chị em khác. Ngược lại đó lại là nguồn gốc của cách ứng xử cao ngạo:
– Phụ nữ không biết sợ là gì. Người viết cũng không sợ nốt. Tôi vừa là phụ nữ, lại vừa là người viết, tôi còn sợ gì nữa?!
Thật ra, đấy chỉ là những lúc điên lên, Quỳnh nói như vậy. Sự gắng gỏi kiên cường là ở bên ngoài. Sự yếu đuối là ở bên trong. Những nôn nao bồn chồn không thoả mãn thường xuyên ngự trị trong tâm hồn Quỳnh, đến mức nhà thơ thường sốt sáy không yên , lúc nào cũng có cảm giác “như đứng đống lửa như ngồi đống rơm”
Khao khát làm được việc nọ việc kia, đi đây đi đó là một phần, nhưng một khao khát thường xuyên của Quỳnh là tìm được người thông cảm, và nơi nương tựa – và đây luôn là một khía cạnh đàn bà đệ nhất. Một lần nào đó, Quỳnh tâm sự: “Nghĩ rằng không nói thật đuợc với người khác, tôi rất buồn”. Khái quát hơn, Quỳnh bảo:
– Có lúc tôi thấy mình như cái cây, không tìm đâu ra đất trồng của mình.
Những lúc ấy, con người sôi nổi con người ương ngạnh biến đi đâu cả, chỉ còn một con người rất yếu đuối.
– Tôi cảm thấy trong đời mình chẳng có gì là của mình cả, không nhà cửa, không đồ đạc, cái gì cũng có thể mất.
Khoa tâm lý học đã sớm chứng minh hầu như con người nào cũng là một khối mâu thuẫn, giữa cuộc đời này loại người thuần nhất ngày càng tuyệt chủng. Tuy nhiên, con người Xuân Quỳnh trong những ghi chép của tôi không chỉ mâu thuẫn mà còn quá ư hỗn độn. Tôi đã hoang mang, e rằng mình lầm lạc, hoặc cay nghiệt , mãi đến khi đọc được đoạn văn sau đây của Troyat mới tự tin trở lại.
H. Troyat, nhà văn Pháp gốc Nga , đã viết nhân khi bình luận về nhân vật Grusenca trong Anh em Karamazov của Dostoievski :
“Người đàn bà ấy là sự điên cuồng làm bằng xương thịt . Người đàn bà khô héo trong sự chờ đợi, đau khổ trong sự thực hiện những ước muốn của họ. Lúc thì họ ác độc để có cái thú tỏ ra dịu dàng tiếp sau đó, lúc thì họ dịu dàng để có cái thú được tỏ ra ác độc liền một khi. Họ có những e lệ tà tâm và những khoái lạc ngây thơ. Họ nói láo với đàn ông, với Chúa với chính họ. Hò đùa với cuộc đời. Họ đứng trước cuộc sống như đứng trước một tấm gương. Họ làm duyên làm dáng. Và họ thay đổi vẻ mặt, điệu bộ, để tự tạo cho mình cảm giác là mình đang sống. Đối với người đàn ông, sự trường tồn là bằng chứng của thực thể họ. Và chính do sự đổi thay mà người đàn bà xác nhận sự hiện hữu của chính mình. Người đàn ông muốn là một. Người đàn bà muốn là nhiều. Người đàn ông chỉ tự cảm thấy mạnh trong sự ý thức đầy đủ về các đức tính và lỗi lầm của họ. Người đàn bà chỉ cảm thấy mạnh trong vô thức hoàn toàn về bản thân họ. Người đàn ông chính là cái thế giới được tổ chức. Người đàn bà chính là cái vũ trụ dị dạng. Đối với người đàn bà, tất cả đều có thể. Không có gì chắc chắn với người đàn bà cả.”(*)
H. Troyat đã động chạm tới một đề tài, mà người đời hầu như ai cũng có lúc nhắc tới , các nhà văn nhà thơ lại càng hay nhắc tới mà có khi đến cuối đời cũng không tự giải đáp được . Đó là những câu hỏi đơn giản : thế nào là đàn ông và đàn bà? Có cái nam tính và nữ tính mà chúng ta vẫn cảm thấy không? Nó bộc lộ ra ở những điểm nào?
Cùng vào nghề với Xuân Quỳnh những năm ấy, có Nguyễn Thị Ngọc Tú, Dương Thị Xuân Quý, mãi tới khoảng 1968 -1969 mới thêm Thanh Nhàn, Mỹ Hạnh, Phương Thuý … Đám đàn ông chúng tôi đông hơn hẳn. Bằng Việt, Vũ Quần Phương, Lưu Quang Vũ, Nguyễn Xuân Thâm, Đỗ Chu, Nguyễn Khắc Phục v.v Theo thói quen các bạn nữ thường hay cụm lại chơi với nhau. Xuân Quỳnh thì không, Quỳnh giao du khá rộng và chúng tôi thường cũng đến lại chơi với Xuân Quỳnh. Có lẽ vì thế mà đôi lúc đã có người đùa bảo Quỳnh là “cậu Quỳnh” . Song có hề chi, chính là giữa đám bạn trai, Quỳnh lại càng nổi lên với nữ tính sẵn có.
Khoảng 1970, có một lần tôi đến công tác ở đơn vị thanh niên xung phong nọ: ở đó, nữ là chủ yếu, nam giới quá ít, đến mức người ta phải ví von “ở đây nam giớí là mỳ chính, còn nữ là rau tàu bay”. Và đây là một tình hình tâm lý có thật: nhiều tiểu đội trung đội, toàn chị em nữ. Họ sẵn sàng nhận làm những việc khó khăn vất vả nhất, với một điều kiện cho một hai anh em nam giới vào đấy. Để làm gì ư, đơn giản lắm , chẳng hạn như khi máy bay địch tập kích thì có người chạy trước, chị em trông mà chạy theo. Trong chiến tranh nam giới còn bao việc khác ,nam giới phải ra mặt trận ,nên ở các đơn vị tuyến sau như các binh trạm , đôi khi qúa thiếu, họ chấp nhận phải sống với nhau là chính . Song vẫn phải có nam giới. Nó như nơi nương tựa tinh thần của chị em – đầu đuôi là như thế.
Không biết câu chuyện trên đây có phổ biến ở thanh niên xung phong hay chỉ là chuyện riêng ở đơn vị tôi đến công tác, song khi nghe tôi kể lại, Xuân Quỳnh có vẻ hoàn toàn tán thành. Hay tỏ ra cứng cỏi bốp chát trước mặt mọi người, song Quỳnh không giấu được sự yếu đuối, cái khao khát một nơi nương tự thường thấy ở gần như mọi phụ nữ. Và khi tôi hỏi bâng quơ : đàn ông khác đàn bà thế nào, Quỳnh bảo rằng chính là cái câu dân gian vẫn truyền tụng.
Đàn ông nông nổi giếng khơi
Đàn bà sâu sắc như cơi đựng trầu.
đã nói rất đúng về phụ nữ.
Thật ra, không chỉ có nông nổi. Điên cuồng (hiểu theo nghĩa thái quá) và nhiều tham vọng, thấy cái gì mình cũng có lý vâ quá chú trọng những biểu hiện trước mặt người khác hơn là thực chất của mình, rồi muốn cái gì thì muốn bằng được, rồi lại sẵn sàng ném di cái khao khát hôm qua, để đuổi bắt những thích thú khác… tất cả những gì H. Troyat nói ở trên gần như trùng khít với loại phụ nữ như Quỳnh, trước hết là Quỳnh.
Biển chỉ quen theo quy luật của mình
Biển vẫn ấm những ngày trở rét
Biển vẫn mát những ngày nắng khét
Dẫu vui buồn biển vẫn mênh mông
Vẫn là nơi gặp gỡ triệu dòng sông
Đọc mấy câu ấy trong bài Biển, Vũ Quần Phương mách riêng với tôi: “ Đấy là một cách Quỳnh nói về chính mình đấy . Nhưng phải cái tội là kiêu quá . “
Mặc dù biết rằng không phải lúc nào Xuân Quỳnh cũng có ý thức được đầy đủ về những câu thơ đã viết, song cũng phải nhận người bạn kia đã nói đúng.
Đây đó, trong lời nói, cũng như trong các bài thơ, ít nhiều chúng tôi vẫn bắt gặp ở Quỳnh cái tháí độ dằn dỗi: khi không đạt được mục đích của mình, thì sẵn sàng phá tung tất cả, và để lại dấu ấn của mình với bất cứ giá nào. Đại khái như cái giả dụ về một tình thế mà có lần Quỳnh nói với tôi : ”Tôi tưởng tượng nếu vì một lý do gì đó, tôi phải đứng trước mọi người, để cãi nhau với họ, thì tôi sẽ nói tuột hết mọi thứ, sẽ lôi hết chuyện gia đình họ mà tôi biết ra kể để đập vào mặt họ, cho họ chừa”
Cũng may những phút phẫn quá hoá liều ấy ở Quỳnh hầu như chưa xảy ra, hoặc chưa đến mức quá quắt. Trước khi làm khổ mọi người, Quỳnh đã làm khổ mình và thường vẫn đớn đau rên xiết, vì không sao chia sẻ nổi với ai hết!
Trong cơn say sưa bộc bạch một nữ văn sĩ ở Sài Gòn cũ là Trùng Dương Nguyễn Thị Thái ( người Sơn Tây , cũng sinh 1943 như bọn tôi ) từng tự nhận:
“Nếu còn tin tưởng ở thượng đế, tôi sẽ cám ơn Người đã ban cho tôi một cuộc sống gồm có những dịp lầm lỡ, cộng thêm một chút hơi nhiều lý trí, cộng thêm với một chút hơi nhiều lòng tham vọng và ý chí ngạo mạn”
Chỉ trừ lý trí, còn tất cả những phảam chất mà người nữ sĩ kia đã nêu, Quỳnh đều có. Giữa đám bạn bè cùng nghề, Quỳnh thường tự nhủ “Đối với người sáng tác, không gì sợ bằng sự nghèo nàn. Nghèo trong cảm xúc thì không thể tha thứ được” Lại thêm một lý do để Quỳnh phiêu lưu phiêu bạt trong tình cảm! Và bởi lẽ xúc cảm là cụ thể , nên ở Xuân Quỳnh, chúng thường xuyên thay đổi trạng thái . Một người như Bằng Việt đã diễn tả rất chính xác lối cảm xúc đó, của tác giả Gió lào cát trắng. Bài thơ Người cùng đi một đường chỉ có cái phụ đề “Guỉ một người bạn cùng lứa tuổi”, nhưng ai độc cũng có thể đoán ngay là đề tặng Xuân Quỳnh.
Lại con đường đỏ rực dưới cây xanh
Đi như lao như lửa cháy trong mình.
Nhịp thơ bạn bỗng bồi hồi mạch đập
Những sườn dốc, rồi những cung vòng gấp
Băng trong đời như bạn đã từng quen
….
Vẫn đó, gió Lào cát trắng trong thơ
Những thượng nguồn sông, buồn vui bất chợt
Như lòng bạn, lũ trào dâng đột ngột
Cuốn mình đi, đắp những bãi bờ xa
Theo tôi, Bằng Việt đã gọi ra được cái chất hiện đại ở Xuân Quỳnh – cảm giác tốc độ. Hàng ngày, Quỳnh hay nói : “ Sống bây giờ phải vội, chắc chắn là mình chả bao giờ có dịp trở lại nơi mình đã đi qua. Đọc sách thì cũng phải đọc cẩn thận, chẳng có thì giờ đâu mà đọc lại cuốn sách mình thích”
Quỳnh khuyên mỗi người thỉnh thoảng nên nhìn lại mình, tránh đi vào những con đường mòn.
– Phải thay đổi đi, có khi năm nay nghĩ thì mấy năm sau mới thay đổi được. Để đến khi người ta chán mình nốt thì có thay đổi cũng không kịp.
Về nguyên tắc, ai mà chẳng biết cuộc đời luôn luôn là một sự vận động. Nhưng có phải lúc nào nó cũng trôi chảy như ta muốn. Còn bao điều kiện níu kéo nó lại. Người xưa nói, một sự nhìn đời lịch lãm là phải chấp nhận cả sự cái thuận lẫn cái không thuận , rồi nhẫn nại chịu đựng. Khốn thay ở một người như Xuân Quỳnh đó là cái thiếu thấy rõ nhất. Bạn tôi là một người rất ngại những sự chờ đợi. Cùng với tuổi tác, Quỳnh có trưởng thành lên nhiều điều, song riêng sự biết dừng lại, bó tay chấp nhận mọi việc thì không. Ngoài những phút vui mừng, những nụ cười cởi mở , hình ảnh tôi thường nhớ lại ở Xuân Quỳnh là nét mặt bồn chồn khi chờ gặp một nguời này, khi mong được tham gia một chuyến đi kia, hoặc cái hôi hổi sung sướng và thái độ trân trọng, quý hoá khi đuợc gặp người bạn thân cũng như khi được cầm trên tay cuốn sách mà từ lâu đã nghe tiếng. Sự thiếu nhẫn nại toát ra ở cả cái run rẩy của cử chỉ lẫn giọng nói. Vẻ sốt sắng hiện lên trên nét mặt. Tham lam quá đi, mà sự tham lam ở đây lại lộ liễu quá đi, người ta có thể nhận thấy như thế, và chính Xuân Quỳnh cũng nhận thấy như thế. Song bởi lẽ, sự ham muốn trong lòng đã lên đến cực độ, không kiềm chế nổi, lại hiểu rằng, vì thơ, vì sáng tác, vì những ước vọng chân chính sự ham muốn của mình là không vụ lợi, là đáng tha thứ, nên Xuân Quỳnh vẫn sống như thế. Một lối xúc cảm luôn luôn có biên độ dao động rất rộng. Quen với Xuân Quỳnh dần dần, bọn tôi cũng hiểu thấu cả phía này phía kia như vậy. Năm 1985 từ Hà Nội, tôi có việc vào thành phố Hà Nội, nhân thể, theo lời Quỳnh, tôi đến thăm chị Đông Mai là người tôi đã từng gặp ở Hà Nội . Vừa gặp, chị đã hỏi:
– Thế nào cậu, dạo này ở ngoài đó, Quỳnh nó sống thế nào? Vui hay buồn.
Ngẫm nghĩ một lúc, tôi thưa:
– Em gái chị là một người đặc biệt, nên vui cũng vui hơn người khác mà buồn cũng buồn hơn người khác làm sao trả lời cho rành rọt bây giờ.
Trở về Hà Nội, tôi thuật lại cho Xuân Quỳnh nghe, Quỳnh chỉ cười, không phản đối. Chắc trong thâm tâm Quỳnh nghĩ “Đúng là giời đày mình, nhưng có thế mình mới viết được” .
– Vương Trí Nhàn –