Heghen nói: Các trường ca sử thi làm thành lịch sử toàn thế giới ở chỗ nó có những gì là đẹp nhất, sinh động và tự do nhất.
Vào đầu thế kỷ 20, không một ai dự báo và ngờ được rằng một thời đại của trường ca đã đến. Trên thi đàn công khai, Thi nhân Việt Nam cũng chỉ giới thiệu 44 tác giả và xác nhận có một thời đại mới của thi ca đã xuất hiện mà thôi. Phong trào Thơ Mới là một cuộc hội ngộ lịch sử của thi vận. Nhưng dường như chưa có mặt trường ca. Ba chàng thi sỹ của phong trào đó đã trót mang duyên nợ với thơ dài. Mà lại vẫn còn dang dở. Hoài Thanh không ngần ngại gọi Tiếng địch sông Ô của Huy Thông là anh hùng ca. Rằng chưa bao giờ thi ca Việt Nam có những lời hùng tráng như thế. Thực đã đến bực phi thường. Nhưng Hoài Thanh không đưa Tiếng địch sông Ô với 243 câu vào Thi nhân Việt Nam vì nó dài quá mà lại không toàn bích. Nguyễn Nhược Pháp chỉ thành tựu trong Chùa Hương. 136 câu. Với Sơn Tinh Thủy Tinh. 124 câu. Mùa hạ 1944. Nguyễn Bính cũng phải một lần lỡ hẹn với truyện thơ. Khi đó Bính khao khát một giai phẩm dài bằng thơ lục bát và bảo với Mộng Tuyết rằng sẽ làm dài hơn quyển Truyện Kiều. Đêm đêm, cả thị xã Hà Tiên thời đó nhỏ bé trong ánh đèn dầu dừa dầu cá thì chàng thi sỹ 26 tuổi của chúng ta sang trọng viết dưới ánh hồng lạp thi phẩm Thạch sương bồ. Được hai, ba trăm trang. Mới xong được một phần thì bỏ dở. Phải chăng sự vận động của lịch sử đầu thế kỷ đã chưa dàn cảnh và thôi thúc các thi sỹ tài danh đến được với trường ca sử thi?
Những người lính vệ quốc đoàn mặc áo trấn thủ ra đi từ mùa đông 1946 vào cuộc trường chinh của dân tộc thật là dài. Họ đi qua kháng chiến 9 năm chống Pháp. Rồi 20 năm đánh Mỹ. Lại đi tiếp chiến đấu bảo vệ biên cương lãnh thổ gần 15 năm nữa. Dường như đó là một trong những âm hưởng chủ đạo của thế kỷ 20. Theo chiều dài lịch sử ấy, các thi sỹ của thời đại chúng ta phần nhiều viết trường ca trên đường ra trận và trong khói lửa chiến tranh. Chỉ đôi lúc có quãng ngắt đầy lo âu của mây trắng hòa bình. Thế kỷ ấy đến bông lúa chín trên đồng mà trẻ thơ cũng hình dung vàng như băng đạn và ngược lại.
Nửa sau thế kỷ 20. Thơ Việt Nam được mùa trường ca. Nhất là sau năm 1975. Chỉ trong vòng trên dưới 50 năm có tới 164 trường ca của 102 tác giả. Chưa kể đến gần 30 truyện thơ và hàng trăm bài thơ trường thiên khác.
Thời cuộc đã gửi giấy nhập ngũ tới các thi nhân cho cuộc hội quân đông đảo trên thi đàn trường ca nửa sau thế kỷ 20. Khương Hữu Dụng. Văn Cao. Giang Nam. Hoàng Cầm. Phùng Quán. Tạ Hữu Yên. Xuân Hoàng. Xuân Thiêm. Thái Giang. Thu Bồn. Lê Anh Xuân. Nguyễn Khoa Điềm. Phạm Tiến Duật. Hữu Thỉnh. Nguyễn Đức Mậu. Thanh Thảo. Anh Ngọc. Viễn Phương. Trần Đăng Khoa. Thi Hoàng. Tạ Vũ. Vương Trọng. Nguyễn Khắc Phục. Trần Mạnh Hảo. Trần Vũ Mai. Lê Thị Mây. Liên Nam. Nguyễn Trọng Tạo. Trần Anh Thái. Inrasara. Phan Quế. Lê Anh Dũng. Nguyễn Hưng Hải. Y Phương. Nguyễn Hữu Quý. Văn Lê. Văn Công Hùng … và nhiều người khác.
Trường ca nửa sau thế kỷ 20 làm thành những ký hiệu phát sáng của một chặng đường lịch sử đầy biến động và bão tố của dân tộc. Từ đêm mười chín. 1951. Chiến thắng Hòa Bình. 1953. Tiếng hát trên địa ngục. 1955. Những người trên cửa biển. 1956. Tiếng hát người quan họ. 1956. Bài ca chim Chrao. 1962. Lửa sáng rừng. 1962. Người anh hùng Đồng Tháp. 1969. Núi rừng mở cánh. 1972. Kể chuyện ăn cốm giữa sân. 1973. Mặt đường khát vọng. 1974. Khúc hát người anh hùng. 1974. Những người đi tới biển. 1977. Đường tới thành phố. 1978. Đất nước hình tia chớp. 1978. Trường ca sư đoàn. 1980. Sông Mê Kông bốn mặt. 1988. Đảo chìm. 1994. Sông núi trên vai. 1995. Tiếng bom và tiếng chuông chùa. 1997. Đổ bóng xuống mặt trời. 1999 v.v.. Toàn bộ bức tranh lịch sử bằng trường ca ấy hiện lên số phận của người Việt Nam gắn bó với vận mệnh của đất nước. Trường ca nửa sau thế kỷ 20 hội tụ vẻ đẹp tâm hồn và phẩm cách của người Việt Nam. Lòng quả cảm. Đức hy sinh. Khát vọng hòa bình. Tình yêu hạnh phúc. Sức bền của sự chịu đựng. Niềm tin không mệt mỏi vào ngày chiến thắng. Lòng vị tha nhân hậu cùng với tiếng hát thiết tha của tình nghĩa thủy chung. Chủ nghĩa hiện thực và chủ nghĩa nhân đạo chan hòa trong các trang thơ. Đất nước. Người mẹ. Người lính – Những nhân vật chủ đạo được chạm khắc thành những biểu tượng thiêng liêng của thời đại chúng ta.
Từ đêm mười chín được Khương Hữu Dụng viết từ 1947 – 1948. Với 672 dòng thơ. Như là sự mở đầu của nửa thế kỷ trường ca. Khi mà một tiếng chim kêu sáng cả rừng, người lính vệ quốc đoàn ở đèo Hải Vân hiểm trở: Đường leo đá tụt dốc treo ngược. Trấn thủ người theo vóc ngựa gầy. Những người mặc áo trấn thủ khi nằm xuống vẫn trao lại nhau khẩu súng và hồn vẫn đi dưới cờ. Nếu Từ đêm mười chín Xuân Diệu còn cho là sử dụng thể thơ cổ phong giống một bài phú thì Những người trên cửa biển của Văn Cao và Tiếng hát người quan họ của Hoàng Cầm cùng viết năm 1956 đã mở đầu cho kết cấu mới của trường ca thời hiện đại. Những người trên cửa biển nhìn nhận lại một chặng đường lịch sử của dân tộc qua không gian cảng Hải Phòng từ những ngày động biển khi những mái nhà xưa đếm lại thiếu người để nghẹn ngào những ngày báo hiệu mùa xuân. Những người trên cửa biển với 531 câu được triển khai theo lối kết cấu mới của trường ca không dựa vào một cốt truyện cụ thể mà lấy bối cảnh lịch sử rộng lớn để tổ chức và lan tỏa những cảm xúc và hình tượng thơ. Tiếng hát người quan họ kết cấu theo kiểu liên khúc với 12 bài thơ kể về tôi người quan họ với sự tích ngày xưa khi gió nằm im chân trời, đừng về đây gợn nước, sợ tan những bóng người. Mặt đường khát vọng viết năm 1974. Với 9 khúc 1379 câu. Không phải không có lúc các dòng thơ bị cuốn đi theo logic biện luận khiến câu thơ… quá mộc. Nhưng toàn bản trường ca cho ta ngạc nhiên về tầm vóc suy tưởng của tác giả trên những vấn đề thời đại đang xuống đường tranh đấu cùng với những câu thơ rung động sâu xa đến bất ngờ. Đất nước không phải là cái gì cao xa mà chỉ là một tình yêu giản dị. Chàng thi sỹ bé nhỏ xứ Huế đã từng nghe cha ông gọi tên mình ù ù qua họng súng thần công lại nghe được tiếng rơi lặng lẽ của nỗi nhớ thầm mà viết nên một trong những câu thơ hay nhất của trường ca nửa sau thế kỷ 20. Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm. Đất nước của Huyết thống ta trôi trên bán đảo âm thầm. …
Những người đi tới biển. 1977. Đường tới thành phố. 1978. Trường ca sư đoàn. 1980 … đại biểu cho mùa trường ca sau 1975 cùng hòa tấu về chặng đường gian nan của chiến tranh với phẩm chất ngời sáng về lòng dũng cảm và trắc ẩn của người Việt Nam những năm đánh Mỹ. Bóng mẹ Việt Nam đổ dài trên những khúc trường ca. Với Hữu Thỉnh. Mấy cuộc chiến tranh mẹ gánh cùng một lúc … Với Nguyễn Đức Mậu. Khói lên nhớ một dáng nhà. Mây in tóc mẹ trời xa bay về… Với Thanh Thảo. Chiếc áo lính thức tròn đêm có mẹ.
Tiếng bom và tiếng chuông chùa viết 1997 kể về số phận của người lính sau chiến tranh. Trong cảm xúc đất Việt ta là đất của người hiền, đến câu dân ca cũng không nỡ làm đau lòng thiên hạ. Người ra trận năm ấy sau hòa bình lại không quên gõ mõ như là khúc tưởng niệm về thế hệ đã từng lấy vợ mà không được làm chồng, đã từng có con mà không được làm bố … Tiếng chuông chùa ở xứ sở này lại gợi tiếng bom để tưởng nhớ người đã nằm lại ở Trường Sơn không có tuổi già, không được quyền già. Âm hưởng xót xa mà không bi lụy trong quãng ngắt lặng lẽ của hòa bình. Trường ca đâu chỉ là những khúc tráng ca chiến trận mà còn là tiếng vọng tâm hồn Việt Nam giàu lòng yêu thương. Tổ quốc lại lên đường sau bao nhiêu năm chiến tranh mình đầy thương tích trong trường ca Đất nước hình tia chớp của Trần Mạnh Hảo. Tất cả núi lại đổ ra biên giới. Tôi cứ ngỡ Trần Mạnh Hảo ồn ào. Nhưng ở thời khắc giặc xâm lược tràn vào bờ cõi mới cảm thấy hết sự sục sôi của Đất nước hình tia chớp, đặc biệt là chương 10 – mẹ sinh nhiều con trai là cần thiết biết chừng nào. Có lẽ biểu tượng hình tia chớp đã xếp trường ca này là một trong những khúc ca hào sảng nhất những năm cuối thế kỷ.
Trường ca nửa sau thế kỷ 20 minh chứng cho sự trưởng thành của thi ca Việt Nam không chỉ ở sự phát triển về mặt thể loại mà còn ở sự tròn đầy của những phong cách thơ độc đáo. Nhiều thi sỹ tự nâng tầm vóc của mình không phải chỉ qua một mà qua nhiều bản trường ca. Thu Bồn. Hữu Thỉnh. Thanh Thảo. Rồi Anh Ngọc, Lê Thị Mây, Trần Anh Thái v.v.. Đáng lưu ý là nhiều người trong số họ đến với trường ca không chỉ trên danh phận thi sỹ mà còn là người trong cuộc. Người lính trực tiếp hành quân và ngụp lặn trong chiến hào. Họ đã đi qua cuộc hành quân dài hơn nỗi nhớ. Bởi thế cũng dễ hiểu khi tự sự đượm chất hùng ca là một khuynh hướng biểu cảm chủ đạo trong trường ca của nhiều tác giả. Trường ca sư đoàn của Nguyễn Đức Mậu là một ví dụ. Với 5 chương và 1847 câu. Được kết cấu trên những mảnh ghép lớn về mặt trận miền Tây, Quảng Trị năm 1972 và trận đánh cuối cùng được khâu chuỗi bằng suy tưởng và cảm xúc của tác giả. Không phải người lính trận thì không thể viết Dưới vực sâu đêm dày vốc được, đốt dép lên soi rõ bước chân mình. Hay Tay bới đào hy vọng. Hố củ mài tối đen…
Chỉ có số ít trường ca nửa sau thế kỷ 20 dựa vào cốt truyện; không lấy kể chuyện làm mục đích, mà đặt câu truyện trên toàn tuyến lịch sử và thời cuộc. Trường ca Nguyễn Văn Trỗi. Người anh hùng Đồng Tháp. Khúc hát người anh hùng… là ví dụ. Khuynh hướng chủ đạo là dựa vào cảm hứng về thời đại và lịch sử, vận mệnh của dân tộc trước thử thách của chiến tranh và khát vọng hòa bình. Bởi thế kết cấu của trường ca hiện đại được tổ chức đa tầng, đa sự kiện. Nhưng phải chăng vì thế trường ca nửa sau thế kỷ 20 không có tập trung điển hình hóa nhân vật của thời đại chúng ta? Đó là điểm khác với trường ca cổ đại hay truyện nôm khuyết ghi dấu không phai mờ bằng nhân vật điển hình trong lịch sử nhân loại, trong đời sống tinh thần của người Việt Nam.
Có phải sự phát triển của trường ca đã phá vỡ những quan niệm truyền thống? Nguyễn Bính với Thạch sương bồ mùa hạ 1944 có lần nói với Mộng Tuyết rằng Viết truyện thơ tả cảnh tình không khó. Tự sự mới thiệt khó khăn. Tự sự bằng lục bát của Nguyễn Du quả là tài tình, người sau khó mà theo kịp. Trường ca Những vùng rừng không dân không tìm thấy toàn bộ bản thảo. Phạm Tiến Duật băn khoăn: Gọi đấy là trường ca chăng? Đấy là cái đắn đo đầu tiên của tôi. Dài thì đúng thật là dài rồi. Nhưng hát thì không hoàn toàn là hát. Có những nhận định khác nhau về trường ca. Có người nói: Trường ca của chúng ta chưa đạt đến trình độ truyện thơ về phương diện tự sự. Nhưng cũng không đậm đà chất trữ tình như trong các khúc ngâm của văn học trung đại. Trường ca và thơ dài chưa có những ranh giới xác định về hình thức thể loại. Liệu có thể lấy tiêu chí tự sự của truyện thơ và chất trữ tình của khúc ngâm trung đại để bình giá trường ca thời hiện đại khi mà đã thừa nhận sự khác biệt về mặt thể loại giữa chúng. Đáng chú ý là một số trường ca dựa vào câu chuyện cụ thể lại không phải là những trường ca thành công nhất. Một số trường ca nêu tên người tên đất cụ thể. Nhưng chỉ như là những tín hiệu ghi danh đã không giúp gì cho việc điển hình hóa các nhân vật trung tâm. Tôi băn khoăn với nhận định sự nở rộ của thể loại tiểu thuyết đã hạn chế sức lan tỏa của truyện thơ và trường ca nửa sau thế kỷ 20.
Theo Văn nghệ số 1+2/2016