Kỳ 1: Nguyễn Bính hay Yến Lan là tác giả?
Nhà thơ Yến Lan và nhà thơ Nguyễn Bính
Lâu nay, các tuyển tập, sưu tập về Nguyễn Bính, Yến Lan, các mục từ về Nguyễn Bính (1918-1966), Yến Lan (1916-1998) trong Từ điển văn học và nhiều tiểu luận, bài viết khác về Yến Lan, Nguyễn Bính đều khẳng định vở kịch thơ Bóng giai nhân là tác phẩm chính của Nguyễn Bính hoặc Nguyễn Bính hợp soạn với Yến Lan, Nguyễn Bính viết theo phác thảo ban đầu của Yến Lan; thậm chí ngay cả báo giới thời vở kịch thơ Bóng giai nhân được công diễn cũng đưa thông tin Nguyễn Bính và Yến Lan là đồng tác giả Bóng giai nhân… “Sự thực” này có vẻ không còn gì phải bàn cãi. Thế nhưng, bất ngờ thay, đằng sau văn bản Bóng giai nhân lại chứa nhiều uẩn khúc, mà chính người trong cuộc cũng có điều khó nói, khó thay đổi. Yến Lan đành buông xuôi, ngậm ngùi chấp nhận một “lịch sử đã an bài”. Thành ra “sự thật” khác về Bóng giai nhân đối với nhiều người vẫn chỉ là câu chuyện qua đường; là câu chuyện một phía (được kể lại khi nhà thơ Nguyễn Bính đã mất).
Cụ thể là, từ năm 1988 trong trao đổi thư từ với nhà nghiên cứu, dịch giả Khổng Đức, Yến Lan có hé mở một câu chuyện khác về Bóng giai nhân; năm 1990, nhà thơ Yến Lan viết hồi ký (theo đề nghị của nhà thơ Mộng Tuyết) kể lại quá trình sáng tác Bóng giai nhân, Yến Lan cho rằng ông mới là tác giả đích thực của Bóng giai nhân; sau những thư từ và hồi kí của Yến Lan, nhà thơ Hoàng Cầm chính thức đề nghị giới văn học – sân khấu cần đính chính vấn đề quyền tác giả của Bóng giai nhân. Sau ý kiến của Hoàng Cầm phần lớn là những thông tin từ phía gia đình nhà thơ Yến Lan. Gần đây, được sự trợ giúp về thông tin, tư liệu của gia đình nhà thơ Yến Lan, một số báo in và trang mạng Internet (cá nhân) tiếp tục góp bàn về vấn đề này.
Để độc giả biết thêm một câu chuyện nữa về Bóng giai nhân, Văn nghệ Trẻ giở lại hồ sơ văn học này.
Trong một bức thư gửi nhà nghiên cứu Khổng Đức (tức Đinh Tấn Dung) đề ngày 13/3/1988, nhà thơ Yến Lan cho biết kịch thơ Gái Trữ La ông viết năm 1943 sau Bóng giai nhân (quãng giữa 1941-1942). Gái Trữ La diễn ở Thanh Hóa lần đầu và Bóng giai nhân ở Huế.
Cũng theo Yến Lan trước ngày thư cho Khổng Đức (tức ngày 12/2/1988), nhân khi đọc trên báo Nhân dân ra ngày Chủ nhật 28/2/1988 – cột cuối trang 4 có ghi tin “Xuất bản phẩm của Nguyễn Bính”: “Để kỷ niệm 70 năm ngày sinh của Nguyễn Bính, Sở Văn hóa và Hội Văn nghệ Hà Nam Ninh đã xuất bản… sẽ tiếp tục in những vở kịch thơ của Nguyễn Bính”, Yến Lan đã gửi cho nhà thơ Chế Lan Viên “một bức thư dài về câu chuyện có liên quan”. Tiếc rằng, trong thư ngày 13/3/1988 này, Yến Lan không nói “câu chuyện có liên quan” đó như thế nào và ý kiến của nhà thơ Chế Lan Viên ra sao. Chỉ biết rằng, từ chuyện tin tức “có vấn đề” trên báo Nhân dân đến Tuyển tập Nguyễn Bính[1], mục Tiểu sử có ghi “Vở kịch Bóng giai nhân Nguyễn Bính soạn theo phác thảo ban đầu của Yến Lan (1942) đã được dựng ở Hà Nội, Hải Phòng, Huế”… và phần Tác phẩm chính trước Cách mạng tháng Tám “ghi chỉ một tên Nguyễn Bính”… Yến Lan đã nêu băn khoăn về quyền tác giả của Nguyễn Bính đối với Bóng giai nhân như sau: thông tin không chính xác về quyền tác giả như vậy có thể sẽ để lại những hệ lụy khó lường, nhất là đối với người không có điều kiện tiếp cận thực chất vấn đề văn bản Bóng giai nhân “sẽ vin vào đó để làm căn cứ tối hậu tổng kết”.
“Mai này các nhà xuất bản trên kia in nó ra – tôi nghĩ còn có mục đích khác quan trọng nữa là lợi nhuận – vì sách sẽ chạy – thì các quyền lợi của tôi bị tước bỏ. Ngay cả quyền lợi thiêng liêng là cái danh nghĩa chính đáng làm tác giả. Từ trước đến nay Bóng giai nhân đã phải mang tên hai tác giả (là do lúc viết – ra ở Huế, tôi và Nguyễn Bính ở chung một nhà, cả Vũ Trọng Can) – để cho đủ tên 2 nhà thơ để cho hấp dẫn – Giá lúc ấy Vũ Trọng Can lại là nhà thơ nữa thì có khi có cả tên vào đó. Nhiều tài liệu đã nêu, như Từ điển Văn học tập II của nhà xuất bản Khoa học xã hội – Lịch sử kịch nói Việt Nam (trước cách mạng) nhà xuất bản Văn học do Phan Kế Hoành và Huỳnh Lý (1978) soạn – và nhiều tác phẩm, tiểu luận khác. Ngay hiện nay ở nhà, tôi vẫn còn giữ một tập đánh máy từ ngày viết xong để trình kiểm duyệt – có đề tên cả 2 người, tập ấy tôi gửi một bạn gái rất thân ở Hà Tiên nhân khi sắp diễn, và nhắn chị ấy chuyển cho anh Đông Hồ và chị Mộng Tuyết đọc. Sau này định diễn ở Thanh Hóa, tôi gửi thư vào mượn lại. Về Bình Định mang theo rồi gửi anh Quách Tấn giữ cho đến khi giải phóng trở về.
Tôi đang có một dự định nhằm làm cho sáng tỏ – Báo cho các nhà xuất bản trên cần lưu ý vấn đề này.
– Viết nhờ Báo Văn nghệ đăng mấy dòng cải chính, và báo cho Hội Nhà văn- Nhưng chỉ sợ họ cho là “đã có lửa đâu mà lo cháy”- Yến Lan chỉ xông khói lên thôi. Có thể lắm chứ.
– Viết một hồi ký về Huế (trong ấy xoay quanh những sự việc và xúc cảm về Bóng giai nhân, nhân đó mà nói rõ sự thật. Năm ngoái, Biên tập Sông Hương có mời tôi tham gia, giờ mà có bài thì họ đăng thôi. Và tôi đã viết một hồi ký gần 6.000 chữ. Mấy hôm nay đánh vật với nó và đọc lại thì cần điều chỉnh lại cho tế nhị, dịu dàng hơn. Thế là hiện giờ thì đang treo mà tôi đã mệt…
Tôi nghĩ, ngoài cái hồi ký ấy, giá có một nhà nghiên cứu nào viết theo chủ đề: đại khái như: Nhân cái tiểu sử ở đầu một tuyển tập, nghĩ đến trách nhiệm và tính chính xác, tính chân thật của việc nghiên cứu và giới thiệu.
Anh nghĩ nay Bóng giai nhân có thể là một vụ án văn học không? Theo tôi thì có, nhưng già rồi, lực tận thế cô cũng đến bỏ cuộc thôi” ” (Thư gửi Khổng Đức, ngày 13/3/1988).
Bóng giai nhân là một vụ án văn học chưa được các nhà nghiên cứu văn học, sân khấu… quan tâm thích đáng. Câu hỏi thực chất tác giả Bóng giai nhân là ai hầu như vẫn chỉ là mối bận tâm của dăm ba người; còn phần lớn người đọc vẫn xem đây là tác phẩm chính của Nguyễn Bính. Chính Yến Lan trong hồi ký viết năm 1990 cũng kể rằng: một hôm ông nhận được thư Vũ Trọng Can mời vào Huế nhập ban kịch mới; đến Huế ông cùng Vũ Trọng Can, Nguyễn Bính quyết định diễn một vở kịch thơ “vai chính lên sân khấu, xách gươm báu đi săn đuổi vinh quang, đã thủ tiêu ân tình phản bác đạo lý và tiêu ma cái đẹp. Đó là phác thảo đầu tiên do ba chúng tôi góp trong một buổi sớm (P.V nhấn mạnh). Cơm xong bỏ cả giấc trưa bàn luôn các chi tiết: bí quyết làm cho gươm thêm thiêng… Nguyễn Bính tả kể ra những em Đào, em Lý, cô Mừng, cô Thương với khá nhiều thiếu nữ, thiếu phụ mà anh gặp và quen trên các nẻo đường phố của Huế. Vũ Trọng Can cũng tả và kể ra những em Đào, em Lý, cô Mừng, cô Thương của mình. Nhưng đều kết luận: có trời mà vận động cho các gia đình người ta cho con em mình lên sân khấu. Nhất là con gái. Thế là lâm vào thế bí…”, rồi Can và Nguyễn Bính nhận sẽ đến Ngự Viên thuyết phục một cô gái lai Pháp, “cô ta sẽ là nhân vật biểu tượng cho cái đẹp trong vở kịch”, “vở kịch được ai nấy bằng lòng. Chỉ có đôi lúc nảy ra vài cuộc cãi cọ giữa tôi và Nguyễn Bính về lời văn câu văn. Bính chê văn tôi quá Tây, bắt chữa lại mấy chỗ. Tôi tự ái, bỏ đi cùng Chu Ngọc…”, “Hà Xuân Tế hứa chắc chắn rằng anh sẽ vời được Bảo Đại và Nam Phương đến chủ tọa khai diễn. Anh trao bản thảo vở kịch cho tôi và nói: “Vì có hoàng đế đến dự xem, nếu vở kịch thêm một vài đoạn có tính cách tôn vinh thì chắc sẽ được nhiều đặc ân cho các hoạt động sau này. Các anh về thêm vào cho khéo léo một chút.”; “Hai hôm sau thì giữa thành phố Huế xôn xao lên những áp phích, những tờ quảng cáo cho vở kịch dán ở các nơi công cộng và các mặt tường nhà. Nhất là ở các ngã tư đại lộ, những biểu ngữ bằng cả tấm vải trắng có hàng chữ đỏ viết bằng tiếng Pháp “Bóng giai nhân bi tráng, kịch bằng thơ của Yến Lan và Nguyễn Bính sẽ trình diễn ở Accueil vào các đêm… dưới quyền chủ tọa của hoàng đế Bảo Đại và hoàng hậu Nam Phương”…[2]
Trong Tuyển tập Nguyễn Bính (1986, 2001), Nguyễn Bính toàn tập (2 tập, Nguyễn Bính Hồng Cầu sưu tầm, biên soạn, Nxb. Văn học, 2008)… Bóng giai nhân được xác định là tác phẩm chính của Nguyễn Bính: nhóm tác giả Tuyển tập Nguyễn Bính khẳng định vở kịch thơ này Nguyễn Bính “soạn theo phác thảo ban đầu của Yến Lan”; còn Nguyễn Bính Hồng Cầu, con gái nhà thơ Nguyễn Bính ghi chú Bóng giai nhân “viết chung với Yến Lan”. Tuyển tập kịch thơ Việt Nam 1935-1945 (do Hồ Ngọc sưu tầm, biên soạn, Nxb. Sân khấu, 1994) ghi “Bóng giai nhân, bi kịch 1 hồi, 3 màn của Yến Lan và Nguyễn Bính”, phần Phụ lục của cuốn sách này cho biết thêm “Bóng giai nhân… diễn lần đầu tiên: 10.10.1942 tại Hà Nội, do ban kịch Hà Nội trình diễn, đạo diễn: Chu Ngọc”. Tuyển tập Yến Lan (Nguyễn Bao giới thiệu, tuyển chọn, Nxb. Văn học, H, 1996) khẳng định Bóng giai nhân soạn năm 1940, Yến Lan viết chung với Nguyễn Bính; trước đó trong tuyển tập Thơ Yến Lan năm 1987 (Chế Lan Viên giới thiệu, Nxb. Văn học, H) không thấy đoạn nào Chế Lan Viên nhắc đến những khúc mắc về quyền tác giả của Yến Lan hay Nguyễn Bính đối với Bóng giai nhân, ngay cả trong lời giới thiệu tập thơ Những ngọn đèn (thơ Yến Lan, Văn Cao giới thiệu, Nxb. Hội Nhà văn, H, 1957) cũng không thấy dòng nào Văn Cao nói lại quyền tác giả của riêng Yến Lan đối với Bóng giai nhân[3]. Từ điển văn học bộ mới (Nxb. Thế giới, 2004) ở mục Yến Lan do Nguyễn Văn Long soạn có ghi “Yến Lan được biết đến với những vở kịch lãng mạn: Bóng giai nhân viết chung với Nguyễn Bính (1939) và Gái Trữ La (1941) khai thác những sự tích trong dã sử thời xưa; những vở này được công diễn nhiều lần nhưng chưa in thành sách” (tr.2116), ở đoạn viết về tác phẩm chính của Yến Lan không thấy Nguyễn Văn Long ghi vở kịch Bóng giai nhân; mục Nguyễn Bính do Nguyễn Hoàng Khung soạn thì lại ghi “Nguyễn Bính sáng tác khá nhiều, chỉ ba năm 1940-1942 đã cho xuất bản tới bảy tập thơ, ngoài ra còn soạn vở kịch thơ Bóng giai nhân – do Yến Lan khởi thảo – và đã được dựng ở Hà Nội, Hải Phòng, Huế” (tr.1111).
Theo thông tin chúng tôi có được, nhà thơ Trúc Đường lúc còn sống (anh cả nhà thơ Nguyễn Bính) và nhiều bạn bè thân thiết cùng thời với nhà thơ Nguyễn Bính đều cho rằng kịch thơ Bóng giai nhân là viết chung với Yến Lan. Hiện nay Nhà lưu niệm Nguyễn Bính (Gò Vấp, TP. HCM) còn giữ được bản photo tấm vé xem diễn vở kịch Thế chiến quốc và Bóng giai nhân tại nhà hát Tây, Hà Nội năm 1942 để gây quỹ học bổng… giá 25 đồng, do nữ sĩ Mộng Tuyết – Thất tiểu muội gửi tặng Nhà lưu niệm Nguyễn Bính năm 1997. Có đều trên tấm vé không thấy đề tên tác giả của cả hai vở kịch nói trên!
Vậy thực ra Nguyễn Bính hay Yến Lan là tác giả Bóng giai nhân? Lỗi thuộc về ai? Xung quanh vấn đề này còn nhiều câu hỏi mà những người đi tìm lời giải từ hai phía hậu sinh chưa hẳn đã xác thực.
Vở kịch Bóng giai nhân đã chung sống bình yên giữa hai tác giả qua các thời kỳ trước và sau cách mạng tháng Tám cho đến 1966 Nguyễn Bính qua đời. Suốt thời gian dài ấy không thấy ai (kể cả Nguyễn Bính và Yến Lan) có ý kiến khác về quyền tác giả của Bóng giai nhân như nó đã từng được giới báo chí đương thời và giới nghiên cứu văn học sau này ghi nhận. Vả lại Nguyễn Bính cũng như bao thi nhân khác, ông không có quyền bắt ép dư luận phải theo mình để tranh đoạt tác phẩm của người khác.
Văn nghệ Trẻ cung cấp thông tin – ý kiến đa chiều theo dòng lịch sử về vấn đề Bóng giai nhân với mong muốn bạn đọc rộng rãi và những người trong cuộc bình tĩnh suy xét vấn đề để có được câu trả lời thỏa đáng đồng thời tránh làm tổn thương đến vong linh của người đã khuất!
(Văn nghệ Trẻ)